Η εξέγερση του Πολυτεχνείου ήταν το αποκορύφωμα της ταχύτατης ριζοσπαστικοποίησης ενός φοιτητικού κινήματος που γεννήθηκε μέσα στη δικτατορία
Γράφει ο Ιάσονας Χανδρινός*
Αν «χτυπήσει» κανείς σήμερα στην αναζήτηση του Google τις λέξεις «γενιά Πολυτεχνείου», δεύτερο στη σειρά των αποτελεσμάτων θα εμφανιστεί στην οθόνη σχετικό δημοσίευμα γνωστής συνωμοσιολογικής εφημερίδας, όπου μεταξύ άλλων σημειώνεται πως πρόκειται για τη «χειρότερη γενιά Ελλήνων στο σύνολο της Ιστορίας».
Τίποτε το καινούργιο εδώ, πλην της υπενθύμισης πως ο εξαιρετικά βολικός μύθος, σύμφωνα με τον οποίο η γενιά του Πολυτεχνείου (άρα και η ίδια η εξέγερση του Νοέμβρη του ’73 και συλλήβδην η αντιδικτατορική αντίσταση με τα ιδεολογικά της συμφραζόμενα) είναι υπεύθυνη για τη χρεοκοπία της χώρας, εξακολουθεί να κερδίζει έδαφος. Είναι κάπως μάταιο να επαναλαμβάνει κανείς το αυτονόητο, πως, αφενός, ο όρος «γενιά» έχει μόνο περιγραφική σημασία, αφετέρου, πως ακόμα και οι «πολιτικοί» εκπρόσωποι εκείνης της γενιάς, όπως τους θέλει το ακροδεξιό αφήγημα, μετά τη Μεταπολίτευση όχι μόνο δεν κυβέρνησαν τη χώρα, αλλά η συμμετοχή τους σε συστήματα πολιτικής εξουσίας μέχρι και σήμερα είναι, όπως προκύπτει, εντυπωσιακά μικρή. Αυτό που μένει, τελικά, είναι η ουσία ενός ακροδεξιού λόγου που εκφέρεται ως συνήθως μέσα από ανιστόρητες και αποδομητικές συκοφαντίες.
Ποια είναι, όμως, η γενιά του Πολυτεχνείου; Η εξέγερση του Πολυτεχνείου το Νοέμβριο του 1973 ήταν το αποκορύφωμα της ταχύτατης ριζοσπαστικοποίησης ενός φοιτητικού κινήματος που γεννήθηκε μέσα στη δικτατορία και αντιπαρατέθηκε ευθέως μαζί της, ωστόσο εξέφραζε αιτήματα που υπερέβαιναν κατά πολύ τη συγκυρία του αντιχουντικού αγώνα. Οι συνταγματάρχες που είχαν καταλύσει τη Δημοκρατία το 1967 δεν ήταν κάποιοι εχθροί του κοινοβουλευτισμού, αλλά ο σκληρός πυρήνας του δεξιού μετεμφυλιακού κράτους στη χειρότερη εκδοχή του, πράγμα που σημαίνει πως ο αγώνας εναντίον τους αποτελούσε συνέχεια των αγώνων της Αριστεράς, του 1-1-4, των Ιουλιανών.
Το ενδιαφέρον στην περίπτωση της γενιάς του Πολυτεχνείου είναι πως αυτή η συνέχεια δεν προέκυψε ως ιδεολογικός ντετερμινισμός. Για τα «παιδιά της δικτατορίας» (όπως τα αποκαλεί στο ομώνυμο βιβλίο του για το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα ο Κωστής Κορνέτης), η συνάντηση με μαρξιστικές, λενινιστικές, μαοϊκές και τροτσκιστικές ιδέες δε διαμεσολαβείτε από βιωματικές ή οικογενειακές συνέχειες. Συντελείται μέσα από την επανεύρεση της Αριστεράς ως ιδεολογικού ορίζοντα, στο πλαίσιο αναζήτησης αναφορών για την αντιστασιακή δράση. Από τη φυσική ανανέωση του δυναμικού των πανεπιστημίων, από το 1967 και αργότερα, είχε προκύψει μια φοιτητική νεολαία που βρέθηκε αντιμέτωπη όχι μόνο με ένα καθεστώς βίας, τρομοκρατίας και απαγορεύσεων, αλλά και με μια τεράστια κοινωνική και πολιτιστική οπισθοδρόμηση που για τους νέους έμοιαζε απαράδεκτη, ειδικά σε σχέση με τις κατακτήσεις της αμέσως προηγούμενης δεκαετίας, αλλά και με τις αλλαγές που συντελούνταν διεθνώς (αντιπολεμικό κίνημα, κινήματα αμφισβήτησης στις ΗΠΑ, Μάης ’68, Άνοιξη της Πράγας) που διαμόρφωναν τις συνειδήσεις της νεολαίας παγκοσμίως.
Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα του 1972-1973 έπαιρνε πολύ σοβαρά τον εαυτό του. Σε αντίθεση με τους συναδέλφους τους σε Ευρώπη και ΗΠΑ, οι φοιτητές στην Ελλάδα ξεκινούσαν από άλλες διεκδικητικές αφετηρίες, στην ουσία έπρεπε να διεξάγουν «εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα». Ο αγώνας δινόταν για την αποκατάσταση στοιχειωδών δημοκρατικών ελευθεριών. Ο δρόμος προς τη συνδικαλιστική – συλλογική δράση ήταν κλειστός. Η πλειονότητα της κοινωνίας έμοιαζε παθητική και υποταγμένη. Και το πιο σημαντικό: Η στράτευση είχε μεγάλο τίμημα. Η εξέγερση του Πολυτεχνείου, όπως και το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα στο σύνολό του, ήταν μια πολύ συνειδητή, συλλογική πράξη υψηλού ρίσκου. Η μερίδα του φοιτητικού κόσμου που αμφισβητούσε ανοιχτά το καθεστώς και το Νοέμβρη του ’73 και τελικά πυροδότησε την πολυπόθητη εξέγερση, ήταν αγωνιστές και αγωνίστριες με όλη τη σημασία της λέξης. Υπέστησαν διώξεις, συλλήψεις, ξυλοδαρμούς και βασανισμούς, αναγκαστικές στρατεύσεις, ψυχολογική βία και τρομοκρατία. Ρίσκαραν τη ζωή και τη σωματική τους ακεραιότητα.
Αυτό που έχει σημασία να τονιστεί είναι, πως ο όρος «γενιά του Πολυτεχνείου» αντιστοιχεί σε ένα σύνολο πολύ ευρύτερο των αντιχουντικών φοιτητών του 1972-73. Αν κοιτάξει κανείς το προφίλ των εξεγερμένων του Πολυτεχνείου, των ανθρώπων, δηλαδή, που διαδήλωσαν, συγκρούστηκαν με τις αστυνομικές και στρατιωτικές δυνάμεις, είχαν νεκρούς και τραυματίες, θα διαπιστώσει ότι εκείνο το τριήμερο του Νοέμβρη οι «φυσικοί» φορείς της πολιτικοποιημένης φοιτητικής αμφισβήτησης συναντήθηκαν με εκπροσώπους ενός ευρύτερου ηλικιακού αναπτύγματος, στην πραγματικότητα αυτού που αντιστοιχεί σε ολόκληρη την περίοδο ριζοσπαστικοποίησης της ελληνικής νεολαίας από το 1963 και μετά. Δεν έχει συζητηθεί αρκετά, ότι τους φοιτητές πλαισίωσαν άνθρωποι μεγαλύτερης ηλικίας, που μπορούσαν να ανακαλέσουν μνήμες αγώνων της δεκαετίας του ’60, που είχαν ήδη «μυρίσει δακρυγόνα», ενώ δεν είναι τυχαίο πως στην πρώτη γραμμή των συγκρούσεων με τις δυνάμεις καταστολής βρέθηκαν 25ρηδες και 30ρηδες. Από την άλλη, όπως φαίνεται και από το σύνολο των μαρτυριών και των χρονικών των γεγονότων, μαζική ήταν και η συμμετοχή νεαρών μαθητών από σχολεία και φροντιστήρια, κάποιοι στο πλαίσιο ενός νεανικού «χαβαλέ». Γι’ αυτή τη μαθητική νεολαία, τους 16χρονους της εποχής, σε όποια απόσταση και αν βρέθηκαν από το Πολυτεχνείο (κάποιοι σκοτώθηκαν), η εξέγερση υπήρξε μια εμπειρία συμπυκνωμένη, έντονη και βίαιη, που στάθηκε η απαρχή της πολιτικής τους συνειδητοποίησης, η αφετηρία μιας αναζήτησης του συλλογικού στην κατοπινή ζωή.
Όπως έχει σημειώσει και ο Κώστας Κατσάπης, το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα και φυσικά το Πολυτεχνείο, άλλαξαν άρδην την αντίληψη της ελληνικής άρχουσας τάξης για τη νεολαία. Η νεολαία από κοινωνικό «πρόβλημα» έγινε συνώνυμο των αγώνων για τη δημοκρατία και την πρόοδο. Το Πολυτεχνείο καλεί εντέλει και σε έναν αναστοχασμό του όρου «γενιά του Πολυτεχνείου». Μας καλεί να δούμε εκείνη τη «γενιά» στα ιστορικά και κοινωνιολογικά της συμφραζόμενα: ως μια μετωνυμία του πιο προωθημένου τμήματος της κοινωνίας που συνοψίζει αιτήματα και προτάγματα ευρύτερα της πολιτικής συγκυρίας και που συνήθως συκοφαντείτε από εκείνους που δε χρειάστηκε να ρισκάρουν, ούτε καν να αμφισβητήσουν κάτι στη ζωή τους.
*Ο Ιάσονας Χανδρινός είναι Δρ Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας Πανεπιστημίου Αθηνών
