Ανυπολόγιστης αξίας είναι και η καθαρώς πολεμική προσφορά της Εκκλησίας. Το 1575 κήρυξε επανάσταση στη Μάνη ο Αρχιεπίσκοπος Επιδαύρου Μακάριος Μελισίδης, το 1770 στο Αίγιο ο Μητροπολίτης Πατρών Παρθένιος και στην Κόρινθο ο Μητροπολίτης Μακάριος Νοταράς.
Το 1600 και το 1609 έκανε επαναστατικό κίνημα ο Διονύσιος Φιλόσοφος, Μητροπολίτης Τρικάλων, ο οποίος τελικά βρήκε μαρτυρικό θάνατο στα Γιάννενα το 1611. Το 1684 ο Μητροπολίτης Άμφισσας Φιλόθεος πολέμησε κοντά στην Κόρινθο με δικό του σώμα εναντίον των Τούρκων, όπου και τραυματίστηκε θανάσιμα. Τον ίδιο χρόνο, ο Μητροπολίτης Κεφαλλη¬νίας Τιμόθεος Τυπάλδος, συγκρότησε επανα¬στατικό σώμα με 150 κληρικούς κι έλαβε μέ¬ρος σε απελευθερωτικές προσπάθειες. Οι Μητροπολίτες Σαλώνων Τιμόθεος, Θη¬βών Ιερόθεος, Λάρισας Μακάριος, Εύβοιας Αμβρόσιος, διετέλεσαν οπλαρχηγοί.
Ο Παπαβλαχάχας ήταν αρχηγός των αρ¬ματολών των Χασίων. Βρήκε, μάλιστα, τραγι¬κό θάνατο από τον Αλή Πασά στα Γιάννενα. Ο διάκος του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’ Νικηφόρος Ρωμανίδης, αφού χειροτονήθη¬κε ιερέας και χειροθετήθηκε και Αρχιμανδρί¬της, υπηρέτησε και διακρίθηκε ως ναυμάχος κάτω από τις διαταγές του Α. Μιαούλη. Ο Ησαΐας Σαλώνων κήρυξε την επανά¬σταση στις 27.3.1821 στην περιφέρειά του, μέσα στο Μοναστήρι του οσίου Λουκά Βοιω¬τίας.
Η Μονή του οσίου Λουκά, μετά τη σύ¬σκεψη του Δεσπότη Σαλώνων στα μέσα του Μάρτη του 1821 με τους οπλαρχηγούς της περιφέρειας Αθανάσιο Διάκο και άλλους, έγινε κέντρο επαναστατικό και κατασκευής φυσεκιών. Ο Δημήτριος Υψηλάντης είχε το αρχηγείο του στο Μοναστήρι του Αγίου Νικολάου Πέτρας. Ο Αρχιστράτηγος της Ρούμελης Γεώργιος Καραϊ¬σκάκης είχε τ’ ορμητήριό του στη Μονή Προυσού της Ευρυτανίας. Ο Ιερομόναχος Σεραφείμ, από το Φανάρι Θεσσαλίας, ηγήθηκε της επανάστασης των Αγραφιωτών. Το Μοναστήρι του Ομπλού Πατρών ήταν στρατηγείο των επαναστατών της περιοχής.
Ο Άνθιμος Αργυρόπουλος, ιερομόναχος, δέχτηκε στο Μοναστήρι του την οικογένεια Μπότσαρη και την περιέθαλψε, μετά την άλω¬ση του Σουλίου. Ο ίδιος στη Ζάκυνθο, κατά τον ιστοριογράφο Π. Χιώτη, όρκισε μέλη της Φιλικής Εταιρίας το Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, τους Β. και Κ. Πετιμεζά και τον Νικηταρά. Εργάστηκε δε ως παράγοντας με ασυνήθιστο ζήλο για την ευόδωση της Επανάστασης.
Ο Χρύσανθος Πηγάς, Μητροπολίτης Μο¬νεμβασίας και Καλαμάτας, το 1819 μπήκε στη Φιλική Εταιρία κι εργάστηκε εντατικά για την προετοιμασία της Επανάστασης. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τη σύλληψη του από τους Τούρκους, το κλείσιμο του στις φυλακές της Τρίπολης, όπου μαζί με άλλους φυλακισμένους Μητροπολίτες πέθανε κι αυτός από τις κακου¬χίες της φυλακής.
Στη Φιλική Εταιρία είχαν μυηθεί όλοι σχεδόν οι μητροπολίτες και πολλοί διακεκριμένοι ιερείς και μοναχοί και ιδιαίτερα οι αγιορείτες.
Ο Διάκος, ο Παπαφλέσσας και ο Σαμουήλ είναι ανεπανάληπτες κληρικές μορφές του 1821. Ο Υψηλάντης έλεγε για τον Παπαφλέσσα ότι «είναι το άλλο μου εγώ». Επίσης, είναι χαρακτηριστικό ότι ο Υψη¬λάντης ξεκίνησε τον απελευθερωτικό του αγώνα από την εκκλησία. Μέσα στον ι. ναό των Τριών Ιεραρχών του Ιασίου έλαβε το πολεμικό ξίφος από το Μητροπολίτη Μολδαβίας, Βενιαμίν Κωστάκη, ο οποίος ευλόγησε και τη σημαία του αγώνα του.
Ακόμα, πολλά Μοναστήρια καταστράφη¬καν από τους Τούρκους γιατί λάβαιναν μέρος σε απελευθερωτικά κινήματα. Αναφέρουμε μόνο ένα για παράδειγμα, τη Μονή Στροφά¬δων, που κατέστρεψε ο Σουλεϊμάν Β’ (1520-1560). Και γενικά, οι Τούρκοι κάθε τόσο ζητούσαν από την Εκκλησία τις ευθύνες για κάθε απελευθερωτικό κίνημα. Αυτήν αιματοκυλού¬σαν γιατί αυτήν θεωρούσαν πνευματική και εθνική Αρχή του Έθνους. Και μόνο αυτή η στάση των Τούρκων απέναντι στην Εκκλησία, της οποίας πολλές φορές σκότωναν τους φο¬ρείς της, τα λέει όλα. Είναι χαρακτηριστική και η σχετική ομολογία του Μακρυγιάννη για την τεράστια προσφορά των Μοναστηριών στον αγώνα: «…Τα μοναστήρια ήταν τα πρώτα προ¬πύργια της επανάστασής μας… Οι περισσότε-ροι καλόγεροι σκοτώθηκαν εις τον αγώνα». Η Ορθόδοξη Εκκλησία ήταν το Α και το Ω για το υπόδουλο γένος. Το ράσο κόλπωνε μέσα του τη ρωμιοσύνη και η ρωμιοσύνη κολπωνόταν μέσα στο ράσο. Αυτό δεν μπορεί να το ανα¬τρέψει καμιά δύναμη. Η ρωμιοσύνη και η ορ¬θόδοξη Εκκλησία και στην περίοδο της Τουρ¬κοκρατίας πορεύτηκαν αντάμα το δρόμο του μαρτυρίου τους, το δρόμο της σταυρικής τους πορείας και επιβίωσαν χάρις στην πίστη τους στην Τριαδική Θεότητα. Χάρις στην ορθόδοξη παράδοση με τις άπειρες και παντοδύναμες διαστάσεις της. Μέσα από τη βυζαντινή εικόνα και το εκκλησιαστικό μέλος, μέσα από τα συ¬ναξάρια των αγίων και μέσα από τη ζωή των αρχαίων ηρώων κρατήθηκε η ελληνική ψυχή όρθια, ως ότου βρήκε τη δύναμη και τίναξε από πάνω της τον τουρκικό ζυγό. Όσες προπαγάν¬δες κι αν θελήσουν ν’ αλλοιώσουν αυτή την ιστορική πραγματικότητα δε θα το κατορθώ¬σουν, γιατί μιλούν τα ίδια τα γεγονότα.
Εδώ όμως πρέπει να σταματήσουμε, γιατί αν επεκταθούμε πιο πολύ σε πρόσωπα και σε γεγονότα, σχετικά με τη συμβολή της Εκκλη¬σίας στον αγώνα της ελευθερίας του έθνους, δε θα μας φτάσουν, όπως είπαμε και στην αρχή, τόμοι ολόκληροι.
Πιστεύουμε όμως ότι όσα δειγματικά ανα¬φέραμε είναι ικανά να πείσουν κάθε αντικειμε¬νικό κριτή, σχετικά με τον πρώτο ρόλο της Εκ¬κλησίας κατά τη μακραίωνη τούρκικη σκλαβιά και κατά την εθνεγερσία του 1821.
Θα ήταν όμως παράλειψη κι εδώ αν στο κεφάλαιο αυτό δεν αναφέραμε δύο αντιπροσωπευτικές γνώμες Φιλελλήνων και ξένων πε¬ριηγητών, που έχουν ιδιαίτερη σημασία για την αντικειμενικότητά τους.
Ο Άγγλος Humphreys γράφει ότι: «Ανάμεσα στους στρατιώτες βρίσκονταν και μεγά¬λος αριθμός παπάδων. Αυτοί ήταν οι πρωτερ¬γάτες του ξεσηκωμού».
Ο Κορσικανός Πρόξενος της Ολλανδίας στην Αθήνα, Domenico Origone, λέει πως: «Οι Τούρκοι στην Αθήνα κάνουν τα πάντα για να συλλάβουν παπάδες, γιατί, όπως διαδίδεται, οι παπάδες είναι αρχηγοί των επαναστατών.
Ακόμα και το πιο καταπληκτικό: Το βιβλίο της Γ’ Λυκείου της Τουρκίας γράφει: «Ο Πατριάρχης και ο ανώτερος Κλήρος των Ρωμιών ήταν επικεφαλής του Έθνους των Γραικών σ’ αυτή την Επανάσταση, μαζί με τους καλόγε-ρους».
Και μία ανάλογη βεβαίωση από τη μακρινή Αμερική, η οποία παρά την απόστασή της, βοήθησε τον αγώνα υλικά και ηθικά.
Στις 16 Ιουνίου 1821 η εφημερίδα «Γκαζέτ» της Μασαχουσέτης πληροφορούσε τους αναγνώστες της ότι «…στο Μοριά ένοπλοι… με επικεφαλής τον ΚΛΗΡΟ εξεγέρθηκαν εναντίον των Τούρκων…».
Και ας ξανατονιστεί, ότι η συμβολή του κλήρου στον αγώνα ήταν βαθιά συνείδηση του γένους, που την έκφραζε και στα δημοτικά του τραγούδια:
Χαρά που τόχουν τα βουνά
τα κάστρα περηφάνια,
Γιατί γιορτάζει η Παναγιά
γιορτάζει κι η Πατρίδα,
Σαν βλέπουν διάκους με σπαθιά
παπάδες με τουφέκι,
Σαν βλέπουν και το Γερμανό
της Πάτρας το Δεσπότη
να ευλογάει τ’ άρματα
να εύχεται τους λεβέντες.
Μιλούν τα γεγονότα
ΕΚΚΛΗΣΙΑ – ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ 1821
ΤΙΜΟΘΕΟΥ Κ. ΚΑΛΙΦΗ
Α’ ΒΡΑΒΕΙΟ ΕΝΩΣΕΩΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ
