Μια συγκλονιστική αποκάλυψη έκανε η Τουρκάλα ιστορικός Ντιλέκ Γκιουβέν στο δημοσιογράφο Χραντ Ντινκ: «Ένα έτος πριν από τα γεγονότα του Σεπτεμβρίου, φθάνει στο υπουργείο Εξωτερικών της Αγγλίας από το Αγγλικό Προξενείο της Αθήνας τηλεγράφημα το οποίο αναφέρει: «Οι σχέσεις Τουρκίας και Ελλάδας είναι άριστες. Εάν όμως γίνει κάτι στην οικία του Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη, θαυμάσια μπορεί να γίνουν όλα άνω κάτω… Στη διοργάνωση των γεγονότων υπάρχει αγγλική προτροπή. Και τα γεγονότα βολεύουν τουs Άγγλους».
Δημοσιεύουμε παρακάτω συνομιλία-συνέντευξη της Ντιλέκ Γκιουβέν με τον Τούρκο δημοσιογράφο (αρμενικής καταγωγής) Χραντ Ντινκ, Γενικό Διευθυντή Έκδοσης της εφημερίδας AGOS, που δολοφονήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 2007 από τους εθνικιστές**.
ΕΡΩΤΗΣΗ: ΝΑ ΞΕΚΙΝΗΣΟΥΜΕ ΜΕ ΤΟ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ ΠΟΥ ΔΕΙΧΝΕΤΕ ΣΤΟ ΘΕΜΑ.
Απάντηση: Ξεκίνησα από προσωπικό ενδιαφέρον και μόνο. Μου είχε μιλήσει για τα γεγονότα αυτά ο παππούς μου όταν ήμουν ακόμα παιδί. Μου είχαν φανεί φοβερά και τρομερά τα όσα μου είπε. Στη Γερμανία, ιδιαιτέρως στα χρόνια που φοιτούσα στο λύκειο, βρέθηκα σε μια κοινωνία που ενδιαφερόταν πολύ με το παρελθόν της. Η περίοδος του ναζισμού ήταν συνέχεια θέμα συζήτησης και κριτικής. Όταν επισκεπτόμουν την Τουρκία προσπαθούσα να βρω κάτι σχετικό με τα γεγονότα αυτά και μου φαινόταν πολύ περίεργο το ότι δεν υπήρχε τίποτα. Μετά από τη μεταπτυχιακή μου εργασία με θέμα «Ο Τουρκικός εθνικισμός την περίοδο της οργάνωσης Ένωση και Πρόοδος» προσανατολίστηκα στο θέμα αυτό, το οποίο δίχως αμφιβολία συνδέεται και είναι αποτέλεσμα της περιόδου εκείνης.
ΣΕ ΤΙ ΠΟΣΟΣΤΟ ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ 6/7 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ ΣΥΝΔΕΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΟ ΚΥΠΡΙΑΚΟ ΚΑΙ ΣΕ ΤΙ ΠΟΣΟΣΤΟ ΟΦΕΙΛΟΝΤΑΙ ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΑΙΤΙΕΣ;
-Δεν είναι σίγουρα λάθος να δεχθούμε πως τα γεγονότα εκείνα έχουν σχέση με το Κυπριακό. Βεβαίως έχουν μια μικρή σχέση μ’ αυτό, όμως το πραγματικό πρόβλημα ήταν η σχετική με τις μειονότητες πολιτική της Τουρκίας.
ΚΑΤΑ ΤΗ ΓΝΩΜΗ ΣΑΣ, ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ 6/7 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ ΠΟΣΟ ΑΜΦΙΛΕΓΟΜΕΝΑ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ;
-Κατά βάση υπάρχει μια κοινή παραδοχή σε όσους έζησαν τα γεγονότα ότι πρόκειται για όνειδος, «μαύρη κηλίδα» ή «κακές μέρες» τα χαρακτήριζαν. Βεβαίως υπάρχουν κι εκείνοι που λένε πως «κι οι Ρωμιοί στην Κύπρο έκαναν το και το», προσπαθώντας από κάπου να αντλήσουν κάποια δικαιολογία. Όμως η πλειοψηφία και κυρίως αυτοί με τους οποίους συζήτησα, μου άφησαν την εντύπωση πως τα βρίσκουν ντροπιαστικά. Δε μπορούσαν, λένε, να κοιτάξουν στα μάτια τους γείτονές τους. Σίγουρα όμως δεν υπάρχει καθόλου σκέψη να ιδωθούν υπό το πρίσμα που εγώ ανέφερα: Ως μια ενιαία γραμμή που ξεκινά από την εποχή του «Ένωση και Πρόοδος». Κατά τη γνώμη τους οι χρονιές του ‘50 είχαν τις δικές τους συνθήκες. Το ότι το Σεπτέμβριο θα κηρύσσονταν στρατιωτικός νόμος, φαινόταν από τον Ιούλιο. Πλειοψηφούν εκείνοι που θεωρούν υπεύθυνη για τα γεγονότα την κυβέρνηση του Δημοκρατικού Κόμματος. Κατά τη γνώμη τους, ο πρωθυπουργός Αντνάν Μεντερές είχε πρόθεση, αργά ή γρήγορα, να τα χρησιμοποιήσει για να βάλει περιορισμούς στην Αντιπολίτευση.
ΣΥΜΦΩΝΑ ΟΜΩΣ ΜΕ ΤΗ ΔΙΚΗ ΣΑΣ ΕΡΓΑΣΙΑ, ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΥ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ.
-Ακριβώς. Ως κυρίως αίτιο φαίνεται το Κυπριακό, όμως στην πραγματικότητα είναι η περίοδος οικοδόμησης εθνικού κράτους. Μπορούμε να ξεκινήσουμε από τους εκτοπισμούς πληθυσμών του 1915, το Φόρο Περιουσίας, τα γεγονότα της Θράκης. Όλα είναι και από μια περίοδος. Κατά τα Σεπτεμβριανά δε χτυπήθηκαν μόνο οι Ρωμιοί. Αν δούμε τους αριθμούς πρόκειται για 60% Ρωμιούς, 20% Αρμένιους, 12% Εβραίους. Το εκτός Ρωμιών ποσοστό δεν είναι τυχαίο. Στους καταλόγους που κρατούσαν υπήρχαν και τα Αρμενικά καταστήματα και οι Αρμενικές οικογένειες. Εάν περιορίσουμε την αιτία στο Κυπριακό, τι δουλειά είχαν οι Αρμένιοι στους καταλόγους;
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΑΠΟΚΑΛΕΙΤΑΙ «ΚΑΤΑΛΟΓΟΥΣ»;
-Κατά τη διάρκεια των καταστροφών, σχεδόν σε κάθε μέρος, υπάρχει μια τριμελής καθοδηγητική ομάδα. Ο πρώτος δείχνει τα μέρη που θα καταστραφούν. Οι άνθρωποι αυτοί κρατούν καταλόγους με διευθύνσεις οικιών και καταστημάτων. Μια αποθήκη που δεν είχε καν αριθμό γραμμένο στον τοίχο βρέθηκε πανεύκολα και καταστράφηκε. Σύμφωνα με τα γαλλικά αρχεία, οι κατάλογοι αυτοί ετοιμάστηκαν από την εποχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου με τη σκέψη «μπορεί οι μειονότητες να μας δημιουργήσουν πρόβλημα, ας υπάρχουν για καλό και για κακό…». Οι διευθύνσεις ζητήθηκαν από τους μουχτάρηδες. Ζητήθηκαν από τους νυχτοφύλακες (μπεχτσήδες) να σημειώσουν τα σπίτια των μη μουσουλμάνων. Για παράδειγμα, υπάρχει ένας γερμανοεβραίος, ο οποίος αργότερα ασπάσθηκε το Ισλάμ. Φυσικά δεν έχει καμία σχέση με το Κυπριακό, όμως έσπασαν κι αυτού το κατάστημα. Και φυσικά, όπως είναι γνωστό, υπάρχει μια «Έκθεση Μειονοτήτων» που συνέταξε το Λαϊκό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα τη δεκαετία του ‘40. Σύμφωνα με αυτό «έχουμε συνάξει όλες τις μειονότητες στην Πόλη και είναι απαραίτητο, με κάποιο τρόπο, να μειώσουμε τον αριθμό τους». Κατά τη γνώμη μου η πραγματική αιτία των Σεπτεμβριανών δεν είναι το Κυπριακό αλλά το ότι οι μειονότητες είχαν συγκεντρωθεί στην Πόλη.
ΟΛΕΣ ΟΙ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ ΤΟ ΙΔΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΟΥΝΤΑΙ;
-Όχι. Όταν ελέγξουμε τους αριθμούς διαπιστώνουμε ένα 60, 20 και 10%. Οι αναλογίες λίγο πολύ συμφωνούν με τις αναλογίες του πληθυσμού. Πάνω κάτω είναι και η αναλογία του φόβου που προκαλούν. Λέγεται λοιπόν: «οι Ρωμιοί, παρά τις προσπάθειες, δεν ενσωματώνονται και είναι πιθανόν να συνεργαστούν με την Ελλάδα. Τι να κάνουμε ώστε να μειωθεί ο αριθμός τους»; Με τους Αρμένιους είναι λίγο περισσότερο θετικοί. Αριθμητικά δεν είναι όσοι οι Ρωμιοί και δεν έχουν στενή σχέση με κάποιο κράτος. Πέραν τούτου, οι Αρμένιοι ζουν περισσότερο μαζί με Τούρκους, έχουν κάπως ενσωματωθεί.
ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΣΑΣ ΑΝΑΦΕΡΕΣΤΕ ΣΤΗ ΒΙΑΙΗ ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΗ ΤΩΝ ΑΡΜΕΝΙΚΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ. ΜΠΟΡΕΙΤΕ ΝΑ ΜΑΣ ΜΙΛΗΣΕΤΕ ΓΙ’ ΑΥΤΟ;
-Σύμφωνα με τα αμερικανικά αρχεία, το 1930 υπάρχουν στην Ανατολία 10 χιλιάδες Αρμένιοι. Στην Πόλη άλλες 60 χιλιάδες.
ΑΥΤΟ ΟΜΩΣ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΥΣΤΑΘΕΙ. ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΑ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ ΛΟΖΑΝΗΣ ΥΠΑΡΧΟΥΝ 170 ΧΙΛΙΑΔΕΣ ΑΡΜΕΝΙΟΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΑ ΚΑΙ 130 ΧΙΛΙΑΔΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ.
-Πιθανόν. Πάντως στα αρχεία υπάρχει ο αριθμός που σας είπα. Από αυτούς οι 6 χιλιάδες, στην περίοδο 1924 – 1930 φεύγουν για τη Συρία. Οι πρώτοι φεύγουν το 1929. Στα χωριά, κυρίως με τη χρησιμοποίηση πρακτόρων, καλλιεργείται η τάση του φευγιού. Οι διαδώσεις λένε: «Θα αγοραστούν σε λογικές τιμές τα σπίτια, τα τσιφλίκια, τα ζωντανά σας. Το καλύτερο για σας είναι να μεταναστεύσετε στη Συρία». Σε άλλα μέρη, για παράδειγμα στη Σεβάστεια, απαγορεύεται στους Αρμένιους να εγκαταλείψουν την πόλη. Για το λόγο αυτό, κυρίως όσοι ασχολούνται με το εμπόριο, εγκαταλείπουν τη Σεβάστεια. Υπάρχουν στα αμερικανικά αρχεία έγγραφα σύμφωνα με τα οποία ερωτούνται εάν διώχνονται διά της βίας. Υπάρχουν τέτοιες στενόχωρες καταστάσεις. Εκτός αυτού πιέζονται να μεταναστεύσουν από τα χωριά σε μεγαλύτερες πόλεις. Εκεί παρουσιάζεται το πρόβλημα της ανεργίας. Όσοι δε βρίσκουν δουλειά φεύγουν για τη Συρία.
ΟΙ ΠΙΕΣΕΙΣ ΑΥΤΕΣ ΜΕ ΠΟΙΑ ΜΕΘΟΔΟ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ;
-Οι πράκτορες διαδίδουν το σύνθημα «καλύτερα να φύγετε». Στα χωριά εγκαθίστανται μετανάστες από τη Βουλγαρία. Όμως αυτό δεν αποδίδει, καθότι μετανάστες και Αρμένιοι δημιουργούν καλές σχέσεις. Τη χρονιά του 1934 υπάρχουν περιπτώσεις Αρμενίων που φορτώνονται στα τρένα διά της βίας και στέλνονται στην Πόλη. Σύμφωνα με τις εκθέσεις των Αμερικανών, η νέα πολιτική που ακολουθείται είναι ο εκφοβισμός και η προσπάθεια να εμφανιστούν οι μεταναστεύσεις ως οικειοθελείς. Εάν κοιτάξουμε τα γεγονότα της Θράκης με τους Εβραίους, υπάρχουν ομοιότητες. Πετροβολούνται οι κατοικίες με εντολή του Κράτους και παρουσιάζονται ωσάν να τα κάνουν οι πολίτες. Η αιτία που γίνεται αυτό την εποχή εκείνη, είναι ο φόβος ότι επίκειται ιταλική επίθεση. Στη μεθόριο υπάρχουν μειονότητες, θεωρούνται εν δυνάμει σύμμαχοι του εχθρού. Τα γεγονότα υπάρχουν μέχρις ότου ελαττωθεί ο αριθμός τους. Για να καταλάβετε, υπάρχει μια γενικότερη φοβία για τις μειονότητες. Κανονικά, με την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας, πρέπει οι φοβίες να μειώνονται, όμως αυτό δε συμβαίνει.
ΔΗΛΑΔΗ, ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΑΥΤΗ, ΚΑΜΙΑ ΗΣΥΧΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ!
-Υπάρχει μια βελτίωση στην πολιτική αυτή τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ‘50 με τις κυβερνήσεις του Δημοκρατικού Κόμματος, όμως η αιτία είναι μάλλον το ότι την εποχή εκείνη το 1/3 των ψηφοφόρων στην Πόλη είναι μειονοτικοί. Με αυτών τους ψήφους ο Μεντερές κερδίζει εκεί τις εκλογές. Και φυσικά γεννάται ένα σοβαρό ερώτημα. Γιατί οι μειονότητες, οι οποίες θεώρησαν οργανωτή των γεγονότων το Δημοκρατικό Κόμμα, το ξαναψήφισαν; Στην πραγματικότητα υπήρχε αρχικά στους Ρωμιούς η σκέψη να μη συμμετάσχουν στις εκλογές. Πρυτάνευσε όμως μια δεύτερη σκέψη, από το φόβο ότι εάν επανέλθει το Λαϊκό Κόμμα θα τους τιμωρήσει. Το Λαϊκό Κόμμα το θεωρούσαν χειρότερο.
ΠΩΣ ΑΝΑΛΥΕΤΕ ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ;
-Μετά το 1955 δεν υπάρχει ομαδική φυγή, οι άνθρωποι δεν πρόλαβαν να συνέλθουν οικονομικά. Από την πλευρά των Ρωμιών, Πατριαρχείο και Ελληνικό Προξενείο συμβούλευαν την παραμονή και δημιουργούσαν γραφειοκρατικά εμπόδια σε όσους ήθελαν να φύγουν. Ήταν επιθυμητή η ύπαρξη εδώ μιας παροικίας δίπλα στο Πατριαρχείο. Το πρώτο αποτέλεσμα είναι αυτό. Το δεύτερο, είναι η ευκαιρία που άδραξε το Δημοκρατικό Κόμμα. Με την εκλογική νίκη του Μεντερές το 1950 ανήλθαν στην εξουσία διαφορετικές κοινωνικές τάξεις. Τη θέση των γραφειοκρατών, στρατιωτικών και μη, πήραν οι τσιφλικάδες της Ανατολίας. Στην αρχή η κατάσταση ήταν καλή, η οικονομία της χώρας εξελίχθηκε. Όμως, ειδικά το 1955, η οικονομία άρχισε να γίνεται προβληματική. Η αντιπολίτευση άρχισε να στριμώχνει τον Μεντερές. Για να ξαναπάρει λοιπόν τα ινία στο χέρι του, τα γεγονότα του Σεπτέμβρη του ‘55 αποτελούσαν ευκαιρία. Κατά τη διάρκεια της ισχύος του στρατιωτικού νόμου, απαγορεύθηκαν δυο πράγματα: ειδήσεις σχετικές με τα γεγονότα και ειδήσεις σχετικές με την οικονομία.
ΠΟΙΑ ΥΠΗΡΞΕ Η ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΠΡΟΣ ΤΙΣ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΑΝΑ;
-Έπρεπε να δοθούν αμέσως αποζημιώσεις, όμως υπήρξε καθυστέρηση για δυο περίπου χρόνια. Αμέσως μετά το 1955 έγινε έρανος. Γενικότερα, οι τράπεζες έκαναν έκκληση για εράνους. Όμως, σύμφωνα με τα Γερμανικά αρχεία, για τον έρανο απευθύνονταν στους ξένους και τους μη μουσουλμάνους. Ακόμη γίνεται λόγος και για πιέσεις προς αυτούς. Στις συνεντεύξεις που είχα υπογραμμίστηκε ιδιαίτερα το σημείο ότι οι αποζημιώσεις ήταν ανεπαρκείς και συμβολικές και πραγματοποιούντο μόνο και μόνο για να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι τα θύματα αποζημιώνονται. Μετά το 1955 δημοσιεύονταν στις εφημερίδες αγγελίες που έλεγαν «Δε μιλάμε για τις ζημίες μας, στηρίζουμε τη χώρα μας». Τέτοιες εκστρατείες υπήρχαν και παρέμεναν άγνωστοι εκείνοι που έδιναν αυτές τις αγγελίες.
ΖΗΤΗΣΕ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΕΚΕΙΝΗ, ΜΕΣΩ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Η ΤΟΥ ΡΑΔΙΟΦΩΝΟΥ, ΣΥΓΓΝΩΜΗ Ο ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΣ;
-Όχι. Μόνο στη Βουλή έγιναν συζητήσεις. Εκφράζονταν λύπη, όμως αυτό δεν ωφελούσε σε τίποτα, καθώς όλοι γνώριζαν το διαφορετικό τρόπο με τον οποίο οργανώθηκαν τα γεγονότα. Στη Βουλή υπήρχε Ρωμιός βουλευτής. Όταν πήρε το λόγο και άρχισε να λέει τι έκαναν στους γονείς του, τον κάθισαν κάτω όλοι μαζί. Ακόμη και όταν άρχισε η φυγή των μειονοτήτων, τα γεγονότα δεν αξιολογήθηκαν ως αίτιο της φυγής αυτής, ώστε να ζητηθεί συγγνώμη. Ισχυρίστηκαν ότι η μετανάστευση οφείλεται στο ότι οι οικονομικές συνθήκες στην Ελλάδα ήταν καλύτερες. Στις συνεντεύξεις που πραγματοποίησα, σχετικά με τις αποζημιώσεις, μου είπαν: «Ήταν ανεπαρκείς, όμως κατά κάποιο τρόπο μας ικανοποίησαν. Ψυχολογία του μειονοτικού βλέπετε. Τελικά, έστω και συμβολικά, κάτι μας είχε δώσει το κράτος. Όμως συγνώμη δε μας είπε».
ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΣΑΣ ΑΝΑΦΕΡΕΣΤΕ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ, ΠΟΙΟΙ ΕΙΝΑΙ ΑΥΤΟΙ ΠΟΥ ΤΑ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΑΝ;
-Μελετώντας τα γεγονότα βλέπουμε τις εξής πλευρές: Οι τοπικοί κυρίως παράγοντες του Δημοκρατικού Κόμματος, οι υπηρεσίες πληροφοριών των οποίων τα μέλη είναι κυρίως στρατιωτικοί και το σωματείο «Η Κύπρος είναι Τουρκική». Στο σωματείο αυτό, που ιδρύθηκε ένα χρόνο πριν τα γεγονότα, συναντώνται οι φοιτητικές οργανώσεις και τα συνδικάτα.
ΣΑΝ ΜΙΑ ΣΥΜΜΑΧΙΑ ΔΕΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΔΗΛΑΔΗ…
-Δε θα έπρεπε να το δούμε έτσι, διότι την εποχή εκείνη τα συνδικάτα και οι φοιτητικές οργανώσεις είναι εθνικιστικά σωματεία και στο μονοπώλιο του κράτους. Το σωματείο «Η Κύπρος είναι Τουρκική» ιδρύεται ένα περίπου έτος νωρίτερα και παρουσιάζεται ως «ιδρυθέν από φοιτητές». Στην πραγματικότητα ιδρύεται κατ’ εντολή του Τουρκικού Προξενείου του Λονδίνου με το εξής σκεπτικό: «Πρέπει να στηρίξουμε την τουρκική πολιτική στο Κυπριακό διότι μέχρι στιγμής υπήρξε αδράνεια». Στο σωματείο εμφανίζονται ονόματα όπως των Χικμέτ Μπιλ, Ορχάν Μπιργκίτ, Χουσαμεντίν Τζάνοζτουρκ. Και ποιοι είναι αυτοί; Ο Χικμέτ Μπιλ δημοσιογραφεί στη Χουριέτ, αυτός υποδαυλίζει και το Κυπριακό και το φέρνει στο προσκήνιο. Ο Χουσαμεντίν Τζάνοζτουρκ είναι πρόεδρος των φοιτητικών συλλόγων. Ο Ορχάν Μπιργκίτ δημοσιογράφος του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος. Υπάρχει ακόμα και ο Κιαμίλ Ονάλ από τις υπηρεσίες πληροφοριών. Πριν τα γεγονότα, ήταν ο υπεύθυνος για την παρακολούθηση Αρμενίων και Κούρδων στο Λίβανο και τη Συρία. Το σωματείο αυτό ιδρύει παντού υποκαταστήματα. Στο Μπαχτσελίεωλερ, στο Φατίχ. Πρόεδροι σ’ αυτά αναλαμβάνουν κυρίως οι τοπικοί παράγοντες του Δημοκρατικού Κόμματος, οι οποίοι είναι παράλληλα και μέλη φοιτητικών οργανώσεων ή συνδικάτων. Υπάρχει δηλαδή ένας οργασμός. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το ότι, εντός του Αυγούστου, το σωματείο «Η Κύπρος Είναι Τουρκική» ανοίγει ταυτόχρονα παραρτήματα σχεδόν παντού. Μια οργάνωση δηλαδή από πάνω προς τα κάτω.
Εκείνο που εκπλήσσει είναι η μυστικότητα με την οποία εξελίσσονται τα πράγματα, δίχως κανείς να τα αντιληφθεί. Παρ’ όλα αυτά το πιθανότερο είναι οι επικεφαλής του Δημοκρατικού Κόμματος να μην είχαν ιδέα για την έκταση που θα δίδονταν στα γεγονότα. Δεν ήταν δυνατό να δώσουν άδεια, καθότι τις μέρες εκείνες υπήρχε στην Πόλη σε εξέλιξη μια σημαντική διεθνής συνάντηση. Δε νομίζω ότι μια κυβέρνηση θα τολμούσε κάτι τέτοιο. Όμως στη διοργάνωση υπάρχει δάκτυλος πολλών κέντρων. Κέντρα που επεξεργάζονταν την αποδυνάμωση της οικονομικής ισχύς των μειονοτήτων και την εκδίωξή τους. Τα κέντρα αυτά έδωσαν αυτή την έκταση.
ΟΙ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ ΑΝΤΙΛΗΦΘΗΚΑΝ ΜΗΠΩΣ ΤΟ ΤΙ ΤΙΣ ΠΕΡΙΜΕΝΕ;
-Κατά την περίοδο εξελίξεων του Κυπριακού οι Ρωμιοί κατηγορούνται από την κοινή γνώμη. Όμως το ενδιαφέρον είναι ότι τα σχετικά δημοσιεύματα στις εφημερίδες εμφανίζονται 6-7 μήνες νωρίτερα. Για παράδειγμα ειδήσεις όπως: «Νεαρός Ρωμιός δάρθηκε από αγανακτισμένους Τούρκους επειδή φώναζε «Η Κύπρος είναι Ελληνική». Ή: «Αίσχος. Στα πλοία των νησιών μιλούν μεγαλόφωνα ρωμαίικα».
ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΔΗΛΑΔΗ ΝΑ ΠΟΥΜΕ ΠΩΣ ΥΠΟΒΑΛΛΕΤΑΙ ΣΤΟ ΠΛΗΘΟΣ Ο ΤΡΟΠΟΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ;
-Κατά τη διάρκεια των γεγονότων υπήρξαν Τούρκοι που προσπάθησαν να προστατέψουν τους Ρωμιούς, του Αρμένιους. Υπήρξαν όμως κι εκείνοι που τους κατέδωσαν. Θάνατοι και τραυματισμοί υπήρξαν ελάχιστοι. 300 – 600 τραυματίες. Αξιοπρόσεκτο είναι ότι κυκλοφορούσαν κάποιοι με σάκα πρώτων βοηθειών. Πιθανόν να υπήρχε διαταγή «Χτυπήστε, καταστρέψτε, όμως μη σκοτώσετε». Έμπαιναν στα σπίτια κι έλεγαν σε ηλικιωμένους: «Μη φοβάστε, είστε ηλικιωμένοι, καθίστε. Εμείς θα σπάσουμε και θα φύγουμε». Παρόμοιες ομολογίες υπάρχουν πολλές, αναφέρονται στις συνεντεύξεις μου. Για το λόγο αυτό πιστεύουμε ότι υπάρχει τέτοια εντολή. Όμως βιασμοί υπάρχουν πολλοί. Οι γυναίκες δε θέλουν να μιλήσουν. Γίνεται λόγος για 10 έως 16 νεκρούς. Οι αριθμοί δε συμφωνούν.
ΠΩΣ ΞΕΚΙΝΟΥΝ ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ; ΤΙ ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ;
-Στις 6 Σεπτεμβρίου, ειδικά στις περιοχές που πυκνοκατοικούνται από Ρωμιούς, εμφανίζονται ομάδες 20-30 ανδρών. Αυτό παρατηρείται σε πολλά μέρη. Πριν ακόμη κυκλοφορήσει η εφημερίδα, κυκλοφορεί η είδηση πως «Έβαλαν βόμβα στο σπίτι του Ατατούρκ». Οι φοιτητές αρχίζουν να βγάζουν εμπρηστικούς λόγους σε διάφορα μέρη, κυρίως στην πλατεία Ταξίμ. Ένας από αυτούς που πήρα συνέντευξη την εποχή εκείνη, ήταν 15 χρονών. Κάποιοι πήγαν και του είπαν, μου λέει ο ίδιος, «Τι λες; Δε σπάνουμε τούτα τα τζάμια;». Υπάρχει δηλαδή τέτοια προετοιμασία. Άνθρωποι που καθοδηγούν τις ομάδες υποδεικνύοντάς τους το τι πρέπει να κάνουν. Υπάρχουν οι μπροστάρηδες που κρατούν σημαίες και προτομές του Ατατούρκ και φωνάζουν τα συνθήματα και τους ακολουθεί το πλήθος που καταστρέφει. Σε συγκεκριμένα σημεία έχουν αφεθεί φορτηγά γεμάτα πέτρες. Οι σημαίες είναι όλες ολοκαίνουργιες, δεν τις έχουν φέρει από τα σπίτια τους. Τους τις ενεχυριάζουν στους δρόμους. Και η μεταφορά έχει προγραμματιστεί τέλεια. Μεταφέρθηκαν άνθρωποι από γειτονικές πόλεις, από εργοστάσια. Για παράδειγμα, οι εργαζόμενοι στο εργοστάσιο του Πασάμπαχτσε μεταφέρθηκαν για να συμμετάσχουν στα γεγονότα και επιστράφηκαν αργότερα πίσω στο εργοστάσιο. Υπάρχουν και αγριότητες. Ανοίγονται τάφοι και μαχαιρώνονται τα πτώματα, καίγονται τα οστά. Δεν εκδηλώνονται πολλές πυρκαγιές διότι υπάρχει σχετική εντολή που το απαγορεύει.
ΚΛΟΠΕΣ ΚΑΙ ΛΕΗΛΑΣΙΕΣ;
-Είναι ενδιαφέρον ότι στο ξεκίνημα έγιναν προσπάθειες να αποφευχθούν. Οι καθοδηγητές έλεγαν «μη τυχόν και κλέψετε». Όσοι έπαιρναν το πλοίο για απέναντι περνούσαν από έλεγχο και εάν έβρισκαν επάνω τους λάφυρα τους έστελναν στο τμήμα. Αυτό γίνεται ώστε να φανεί πως δε σκοπεύουν σε λεηλασίες, αλλά σε καταστροφές. Όμως μετά από κάποια στιγμή χάνουν τον έλεγχο. Τα ινία ξεφεύγουν. Αυτό που εμένα με εκπλήττει είναι ότι δεν πρόκειται για λαϊκή εξέγερση, εκτελούνται εντολές. Δεν είναι γεγονότα αυθόρμητα, ελέγχονται εκ του σύνεγγυς, όπως αναφέρουν και τα γαλλικά αρχεία. Συμμετέχουν 100 χιλιάδες άνθρωποι. Μεγάλος αριθμός.
ΤΙ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ ΣΤΙΣ ΑΛΛΕΣ ΠΟΛΕΙΣ;
-Παράλληλα εκδηλώνονται γεγονότα και στη Σμύρνη. Όχι πάντως σ’ αυτή την έκταση. Λόγω ΝΑΤΟ υπάρχουν Έλληνες αξιωματικοί. Εκεί συμβαίνουν. Στην Άγκυρα υπάρχει μόνο πορεία. Ο νομάρχης Άγκυρας που βρίσκεται συμπτωματικά στην Πόλη, βλέπει την κατάσταση και δίνει εντολή για κήρυξη στρατιωτικού νόμου. Σε άλλες πόλεις δεν υπάρχουν γεγονότα. Την επομένη λαμβάνονται μέτρα σε κάποιες πόλεις της Ανατολίας. Ορισμένοι μη μουσουλμάνοι τοποθετούνται σε ξενοδοχεία. Μια έκρηξη γίνεται σ’ έναν κήπο στο Ισκέντερουν. Στην Πόλη μετά τα μεσάνυχτα αναλαμβάνει ο στρατός. Κηρύσσεται στρατιωτικός νόμος και τα γεγονότα καταλαγιάζουν. Την επομένη υπάρχει μια αυθόρμητη κινητοποίηση, όμως σε επίπεδο ατόμων. Η αστυνομία επεμβαίνει.
ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΥΛΙΚΗ ΖΗΜΙΑ;
-Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Γερμανικού Προξενείου, 54 εκ. δολάρια. Οι αποζημιώσεις που δόθηκαν δεν ξεπέρασαν τα 20 εκ…
ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΣΑΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΑΓΓΛΙΑΣ. ΜΠΟΡΕΙΤΕ ΝΑ ΔΩΣΕΤΕ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΞΗΓΗΣΕΙΣ;
-Όταν το 1950 ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας είπε ότι «δεν υπάρχει για μας θέμα Κύπρου» δεν είχε αρέσει στους Άγγλους, διότι την εποχή εκείνη η Κύπρος ήταν αποικία τους. Όλος ο κόσμος ήταν ενάντιος στην κυβέρνηση της Αγγλίας, κι αυτή μεταξύ 1950 και 1955 είχε στηρίξει την πολιτική της, στο πως θα κατόρθωνε να τραβήξει την Τουρκία μέσα στο πρόβλημα και να την καταστήσει συνομιλητή της Ελλάδας. Αυτό ήταν το σχέδιό της. Τον Αύγουστο του 1955 αποφασίστηκε η διάσκεψη του Λονδίνου. Όταν μελετήσουμε τα απομνημονεύματα των πολιτικών της Αγγλίας συναντούμε την εξής λεπτομέρεια: «Εμείς ως Αγγλία δεν επιθυμούσαμε καθόλου συμφωνία. Σημαντικό για μας ήταν όχι να αποτελέσουμε μέρος του προβλήματος, αλλά να καταστήσουμε αντιμαχόμενες πλευρές την Τουρκία και την Ελλάδα».
Υπάρχουν στο αγγλικό αρχείο έγγραφα στα οποία τίθεται το ερώτημα, πόσο ωφέλιμο θα ήταν για την Αγγλία εάν υπήρχε στην Πόλη κάποιος ξεσηκωμός εναντίον των Ρωμιών.
Να αναφέρω και το πλέον συνταρακτικό. Ένα έτος πριν από τα γεγονότα του Σεπτεμβρίου, φθάνει στο υπουργείο Εξωτερικών της Αγγλίας από το Αγγλικό Προξενείο της Αθήνας, τηλεγράφημα το οποίο αναφέρει: «Οι σχέσεις Τουρκίας και Ελλάδας είναι άριστες. Εάν όμως γίνει κάτι στην οικία του Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη, θαυμάσια μπορεί να γίνουν όλα άνω κάτω».
Ενδιαφέρον δεν είναι; Υπάρχει τέτοιο έγγραφο. Στη διοργάνωση των γεγονότων υπάρχει αγγλική προτροπή. Και τα γεγονότα βολεύουν του Άγγλους. Στα γεγονότα αυτά, για τις επιθέσεις στους Αρμένιους και τους Εβραίους, αναφέρεται μόνον πως «Τούρκοι και Έλληνες αρπάχτηκαν για το Κυπριακό».
Πέραν τούτου, η Ελλάδα είχε σκοπό να φέρει τον Οκτώβριο το θέμα στον ΟΗΕ. Αυτό σήμαινε ότι το θέμα πλέον θα συζητιόταν ενώπιον της παγκόσμιας κοινής γνώμης. Και βεβαίως η Αμερική είχε σκοπό να υποστηρίξει την Ελλάδα. Μετά όμως από αυτά τα γεγονότα στέλνει μήνυμα στις δυο χώρες και τις προειδοποιεί ότι δε θα υποστηρίξει προσφυγή στον ΟΗΕ. Οι δυο χώρες γίνονται αποδέκτες του σκληρού αυτού μηνύματος, διότι είναι νέα μέλη του ΝΑΤΟ. Το μήνυμα που θέλει να δώσει η Αμερική είναι «συνέλθετε». Η άλλη επιδίωξη της Αγγλίας ήταν ακριβώς αυτή: Να παρασύρει την Αμερική στο πλευρό της. Διότι μέχρι τότε οι ΗΠΑ υποστήριζαν την Ελλάδα.
ΩΡΑΙΑ. ΠΩΣ ΟΜΩΣ ΑΞΙΟΛΟΓΕΙΤΑΙ ΤΙΣ ΔΙΚΕΣ;
-Πέντε χιλιάδες άνθρωποι συνελήφθησαν, οι περισσότεροι τυχαία. Ποτέ δε δικάστηκαν πραγματικά οι υπαίτιοι. Ο πραγματικός στόχος στις δίκες στο νησί της Πλάτης ήταν η δημιουργία μιας ακόμη κατηγορίας εναντίον του Δημοκρατικού Κόμματος. Στόχος στη δίκη του 1960 ήταν μια επιπλέον κατηγορία. Ο συνήγορος του Μεντερές ζήτησε επανειλημμένα να κληθούν να καταθέσουν τα μέλη των μυστικών υπηρεσιών. Η απάντηση ήταν «οι μυστικές υπηρεσίες αθωώθηκαν ήδη στη δίκη του 1956».
Επειδή ο Μεντερές και άλλα μέλη του Δημοκρατικού Κόμματος δικάστηκαν στο νησί της Πλάτης για τα γεγονότα αυτά, υπάρχει η εντύπωση πως «μ’ αυτά τελειώσαμε». Λάθος, κατά τη γνώμη μου. Στήθηκαν στην Τουρκία δυο δικαστήρια σχετικά με αυτά. Όμως πρέπει να δούμε και το τι έκαναν. Όταν εξετάσουμε το δικαστήριο του 1956 φθάνουμε στο εξής αποτέλεσμα: «Φταίει το σωματείο <Η Κύπρος είναι Τουρκική> όμως κι αυτοί παρασύρθηκαν από τη Ρωμαίικη προβοκάτσια, στην πραγματικότητα αθώοι δηλαδή». Και γι αυτόν ακριβώς το λόγο, με την απόφαση του 1957, όλοι αθωώνονται.
ΜΑΣ ΜΙΛΑΤΕ ΛΙΓΟ ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΦΑΧΡΙ ΤΣΟΚΕΡ;
-Μετά τα γεγονότα κηρύσσεται αμέσως στρατιωτικός νόμος και στήνονται τα δικαστήρια. Ο Φαχρί Τσοκέρ είναι ο δικαστής του 2ου Δικαστηρίου Μπέγιογλου. Τα έγγραφα φθάνουν στα χέρια του από την ΗΕΑ (Υπηρεσίες Εθνικής Ασφαλείας). Αποδεικτικά έγγραφα, κατηγορητήρια, κατάλογος συλληφθέντων, τα ονόματα των ιδιοκτητών των καταστημάτων που καταστράφηκαν. Και περίπου 200 φωτογραφίες που υπάρχουν στο φάκελο, τραβηγμένες από την ΗΕΑ και τους ξένους δημοσιογράφους. Πιθανότατα τις τράβηξε Γερμανός δημοσιογράφος, διότι υπάρχουν σημειώσεις σ’ αυτή τη γλώσσα. Για παράδειγμα λέει: «Λίγα χρόνια νωρίτερα οι γυναίκες κυκλοφορούσαν σκεπασμένες. Τώρα μεταξύ αυτών που λεηλατούν τα καταστήματα υπάρχουν και γυναίκες». Ο συνταξιούχος στρατηγός Φαχρί Τσοκέρ, ίσως επειδή τον ενοχλούσε η συνείδησή του, άφησε το φάκελο αυτό στο Ίδρυμα Ιστορίας. Ζήτησε να αξιοποιηθεί μετά το θάνατό του. Οι φωτογραφίες είναι ανέκδοτες και απαθανατίζουν τη στιγμή των γεγονότων.
Να δώσω ένα παράδειγμα που δείχνει ότι τα δικαστήρια ήταν υπό χειραγώγηση. Υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία που εστάλησαν από το Πρώτο Πολιτικό Τμήμα της Διευθύνσεως της Αστυνομίας, όμως δεν επιτρέπουν στο δικαστή Φαχρί Τσοκέρ να τα χρησιμοποιήσει. Υπάρχουν ενδείξεις ότι τα γεγονότα διοργανώνονται από το σωματείο «Η Κύπρος είναι Τουρκική», τις μυστικές υπηρεσίες και τα φοιτητικά σωματεία. Ο λόγος που δεν επιτρέπουν τη χρησιμοποίησή τους είναι ότι δεν υπάρχει τίποτε εναντίον των κομμουνιστών. Λένε πως «δεν αναφέρονται καθόλου οι τακτικές της κομιντέρν και η Κύπρος». Η ΗΕΑ ετοιμάζει έκθεση με νέα αποδεικτικά στοιχεία. Στη δεύτερη αυτή έκθεση λέει τα εξής: «Τα γεγονότα τα δημιούργησαν οι κομμουνιστές και τα διοργάνωσε η Σοβιετική Ένωση».
*Η Ντιλέκ Γκιουβέν είναι τουρκικής καταγωγής και γεννήθηκε στη Γερμανία. Σπούδασε Πολιτική και Κοινωνική Ψυχολογία στο πανεπιστήμιο του Μπόχουμ και έκανε μεταπτυχιακή εργασία με θέμα «Ο Τουρκικός Εθνικισμός την περίοδο της οργάνωσης «Ένωσις και Πρόοδος». Το διδακτορικό της με θέμα «Τα γεγονότα της 6/7 Σεπτεμβρίου 1955, σε συνδυασμό με την ακολουθούμενη κατά την περίοδο της Τουρκικής Δημοκρατίας Μειονοτική Πολιτική» έγινε δεκτό από το γερμανικό πανεπιστήμιο και αφού μεταφράστηκε στα τουρκικά εκδόθηκε πρόσφατα από το «Ίδρυμα Ιστορίας» της Τουρκίας.
**O Χραντ Ντινκ έπεσε νεκρός μετά από πυροβολισμούς, στις 19 Ιανουαρίου 2007, μπροστά στα γραφεία της εβδομαδιαίας εφημερίδας Agos στην Κωνσταντινούπολη, στην οποία εργαζόταν. Γύρω από το πτώμα του βρέθηκαν τέσσερις κάλυκες από σφαίρες, δύο εκ των οποίων τον βρήκαν στο κεφάλι. Η σορός του καλύφθηκε αμέσως από ένα άσπρο σεντόνι. Την επόμενη της δολοφονίας του, οι αρχές της Κωνσταντινούπολης μοίρασαν φωτογραφίες ενός άντρα που φερόταν ως ύποπτος για τη δολοφονία του. Όπως ανακοινώθηκε στη συνέχεια από τις αρχές, ο άντρας ονομαζόταν Ογκούν Σαμάρ και καταγόταν από την Τραπεζούντα. Η δολοφονία αποτελούσε μέρος της εφαρμογής σχεδιαζόμενου πραξικοπήματος από την παραστρατιωτική οργάνωση Εργκένεκον.
